Ang sinulat ni Jose Rizal nga The Philippines: A Century Hence nagpakita og usa ka liberal nga panglantaw ni Jose P. Rizal kon unsa ang Pilipinas sa ika-gatusan ka tuig niini. Dayag og tataw kaayo ang mga ideya nga mamahimong dangatan sa minahal natong nasud og kini pwede nga; (1) ang Pilipinas magpabiling ginsakpan sa Espanya apan magkamaayo ang buot niini sa iyang mga mansakopay; (2) putlon sa Pilipinas ang kon unsa nga nagkaw-it niini sa iyang mga mansakopay pinaagi sa usa ka bayolente nga paagi; (3) o kondili man mamahimo kitang ginsakpan sa lain nga nasud.

Ang mga panglantaw ni Rizal sa ika-gatusan ka tuig sa Pilipinas namugna pinaagi sa iyang mga nabasa nga kasaysayan sa ubang nasud. Nakita ni Rizal ang pagsugod sa mga ginagmay nga away sa ubang nasud og iyang nahuna-hunaan nga kon ang Espanya magpadayon sa pagbaliwala sa hangyo sa mga lumad, maabot ra ang panahon nga bawion niini ang ilang pagkagawasnon pinaagi sa paggamit og armas. Dinhi niining sinulat, gipabuhagay ni Rizal ang nagkadaiyang mga isyu nga adunay kalambigitansa atong nasud. Ang pagpandapig sa katungod sa katawhan og ang kakuwang og representante sa Spanish Cortes mao ang mga nag-unang punto nga gipadayag ni Rizal.

Matod ni Rizal, kinahanglang hangpon sa mga Pilipino ang katungod sa pagsibya aron mapadangat nato ang atong mga tingog batok sa pagpanlupig sa mga Katsila. Dugang pa niini, kinahanglan pud ang representante sa Spanish Cortes aron mapahibaw sa panggamhanan og nasud sa Espanya kon napatuman ba ang mga lagda niini. Usa pa, ang mga Pilipino nangita og hustisya og katungod sa katawhan. Tungod niini, gisudyaan ni Rizal ang Espanya nga kon magpadayon ang pagpanlapas sa mga lumad, sila magmugna og separatist movements nga magabutang sa hustisya diha sa ilang kaugalingong mga kamot.
Niining mga argumento, tuguti ko sa pagpadangat sa akong nakita sa tulo ka bahin nga sinulat ni Rizal aron madungagan ang mga isyu mahitungod sa iyang mga panlantaw o gang tinuod nga panghitabo karon.

Part I: Mamahimong ang Pilipinas magpabiling ginsakpan sa Espanya apan magkamaayo ang pamaagi niini sa pagpadagan sa Pilipinas.

Maingon nato nga kini nga panlantaw ni Rizal wala mapamatud-i tungod kay gihatag man kita sa Espanya ngadto sa Amerika. Dinhi niining bahina, si Jose P.Rizal nagsaysay sa iyangkahinagop nga makita ang Pilipinas og ang mga Pilipino nga magpuyo nga adunay mga katungod og hapsay diha sa mga Katsila. Karon, maingon nga wala kini nahimong tinoud apan ang hirarkiya sa pagkakaron nagpamatuod nga ang mga may dugong Katsila nagpabilin gihapon sama sa mga dagkong negosyo nga gipanag-iya niini- ang Ayala Inc. og Broadcasting stations (ubang media co.).

Maingon nga dili matan-aw ni Rizal nga mamahimong gawasnon ang Pilipinas suma sa pag-ugmad sa mga lumad. Ang gusto ni Rizal mao ang mga katungod gikan sa Espanya og dili ang pagbuwag gikan nila. Dugang pa niya, “you can achieve liberty from Spain and no independence (maabot nimo ang kagawasnon gikan sa Espanya apan walay hingpit nga kagawasan),” kini tungod adunay mga pagduha-duha si Rizal nga makaya natong mga Pilipino ang pagduma sa kaugalingong panggamhanan. Maingon nato nga gihuna-huna ni Rizal nga mas pilion pa niya ang pagpuyo og hapsay og madaugon diha sa mga kamot sa Espanya kaysa magpuyo og gawasnon apan gubot. Kini sukwahi sa giingon sa atong kaniadto nga pangulo nga si Pres. Manuel L. Quezon nga mas maayo pa nga kita ang magduma sa atong nasud bisan sama sa impiyerno kaysa Makita nato ang langitnon nga pagduma sa mga langyaw nga mga Amerikano. Maingon ba gayud nato nga kita nahimong hingpit nga gawasnon sa mga Katsila?

Kon legal og konstitusyon ang pagabasihan, maingon nga matuod gayud. Nalatid sa atong kasaysayan o kaagi nga nahimo kitang gawasnon apan sa pagkatinuod wala kini mahitabo. Sa mga nasud sa Habagatang Sidlakan, kita ang nasud nga may dako nga impluwensya gikan sa atong mansakopay sama sa Espanya nga naabot og tulo ka siglo. Makita kini sa atong mga politico, sa atong sistema, sa atong pamatasan, sa atong kultura, og uban pa; kita usa ka produkto sa kung giunsa kita pagdumala sa mga Katsila. Imbes nga kita mahimong lamdag sa atong kaubang mga Pilipino, nahimo na hinuon kitang mga gutom nga leon nga naglumba sa gahom og kwarta. Dili ba kini mga buhat nga nagpakita sa kultura nga gipandangat sa mga Katsila diri kanato? Lain nga argumento mao nga ang pagkabulag-bulag sa mga lugar ug isla sa atong nasud nahimong hinungdan sa pag-iya-iya nato og dili magkahiusa isip nasud. Ang mga Sugbuanon ginatamay og nahimo kitang Manila-centric og nakalimot na kita sa rason sa atong pagkgawasnon.

Angkunon man nato o dili, kita nagapos pa gihapon sa impluwensya sa kultura sa mga Katsila og kini napasa-pasa sa kada henerasyon.  Ang kalainan karon mao nga legal og sa tan-aw lang nahimo kitang gawasnon apan nagpabilin kitang mga binilanggo sa kahakog og kauhaw sa gahom. Sakto si Rizal sa pag-ingon nga nakuha nato ang atong mga katungod apan ang kalainan niini mao ra nga nagpabilin kitang ubos sa Espanya sa atong kultura.

Part II:    Mamahimong putlon sa Pilipinas ang kon unsa nga naggapos niini sa iyang mga mansakopay pinaagi sa usa ka bayolente nga paagi.

Nakabasa ko og artikulo sa Manila Standard Online niadtong Hunyo mahitungod sa pagsaulog sa atong nasud sa iyang pagkagawasnon, giingon didto nga sa tanang mga nasud sa Habagatang Sidlakan, ang Pilipinas ra ang wala mahimong gawasnon sa Espanya bisan pa sa gisugal nga dugo og kinabuhi sa mga Pilipino sa pagpanlimbatok, dili pareha sa Vietnam og Indonesia. Dugang pa didto nga gipagawas lang nga kita nagmadaugon sa maong sangka batok sa mga Katsila apan sa pagkatinuod gisabot ra kadto sa Espanya og nasud nga Amerika. Gipahayag sa Amerika ang atong kagawasan niadtong 1898 apan kita nagpabiling ubos sa pagmando sa Amerika. Diri namugna ang nabaniog na nga pamulong ni Manuel L. Quezon hangtod nga kita opisyal nga gawasnon niadtong1946.

Sa ikaduhang parte niini, giklaro ni Rizal ang katungod sa mga Pilipino nga adunay representante og labaw sa tanan ang tan-aw og balaod ubos sa rehimeng Espanya. Niini giingon ni Rizal nga kon mahatag ang parehong mga katungod gikan sa Espanya, ang mga Pilipino magpabiling ubos sa pagdumala nila nga hapsay, kundili man ang Pilipinas siguradong mogamit og armas batok sa Katsila.

Kon ikumpara sa mga panghitabo, kini nga panglantaw ni Rizal natinuod gayud. Mao man gani, nga sa pagkamatay ni Rizal, mas nidaghan pa ang mga Pilipino nga naaghat sa pagpakigbatok para sa ilang mga katungod. Ang akong pasabot niini dili mamahimo ang usa ka Pilipinas kon walay mga Pilipino niini.

Maingon nga kini sukwahi sa akong nahiunang gipadayag niining bahina apan dili ko kumbinsido sa gisulti niini, kini tungod nagtuo ko nga ang tinud-anay nga gugma sa nasud, bisan sa kadaghang kinabuhi nga nausik maoy hinungdan sa atong kagawasnon karon.

Karon, gatusan na katuig ang milabay, gikan sa walay puas nga pagpanlupig sa mga Katsila kanatong mga Pilipino og human sa pagkapildi niini batok sa mga Amerikano og nahimo kitang gawasnon. Maingon nga kining bahina napamatud-an kay nakigbatok man kita sa Espanya.

“The Philippine races, like all the Malays, do not succumb before the foreigner. Inspite of the numerous wars the Filipinos have had to carry on, and in spite of the epidemics…” excerpt from the essay.

Ang ‘Penal Code’ sa Pilipinas makita nga naggikan sa pagdumala sa mga Katsila kanato.  Usa sa maong produkto sa penal code mao ang libel law, nakahibaw ba ka nga ang libel law namugna og gisuwat aron mapahilom ang baba sa mga tawo labi na ang mga Pilipino nga magsulti batok sa kagamhanan sa Espanya nga naglangkob sa hari sa Espanya ug ang mga representante niini? Kini nagpakita lang kung giunsa kitang mga Pilipino pagpaantos sa mga Katsila og nahimong ulipon dinhi sa kaugalingon tang nasud og gilimitahan sa mga katungod. Karon kinsa man ang dili makigbatok sa maong mga sayop nga motibo sa pagdumala.

Part III: Reforms.

Ang pamantalaan adunay dako nga papel nga gihuptan sa atong komunidad- o maingon ko nga dili matukib nga papel. Aron maingon nga gawasnon og demokratiko ang usa ka nasud kinahanglan nga gawasnon ang pagpadayag sa mga pamantalaan nga giingong ika-upat estate sa katilingban.

Gipadayag ni Rizal ang iyang mga panglantaw sa pagkagawasnon nga pamantalaan ug adunay parehong katungod sa representante sa Cortes sa Espanya. Sa panahon ni Rizal, ang mga Pilipino dili mamahimong molingkod sa balaodnon nga gahom kay sila “baho”– binuang, og walay basehanan nga pangatarungan sa mga Katsila.

Si Rizal nanawagan sa mga tawo nga gusto og kabag-ohan nga makighiusa kanila sa pagpamatuod niini og arom mahimong tinuod.

Kon adunay kagawasan sa pagpadayag ang mga pamantalaan, atong makita og masusi ang panggamhanan pinaagi sa pagka-bukas sa katawhan ug sa mga pulitiko. Ang pamantalaan maghatag og gahom sa katawhan pinaagi sa gawasnon nga pagpadayag sa ilang mga wala mauyoni sa gobyerno ug ang gobyerno sa katawhan.

(a)    Ang unang mga institusyon sa pamantalaan sa Pilipinas namugna ubos sa pagdumala sa Amerika. Niadtong pagsakop sa mga Hapon, adunay mga gipakatap nga restraining orders sa media. Pagkahuman niadto, daghang mga sibyaanan ang nibalik sa pagsibya.

Og sa dihang gipatuman ni Marcos ang Marshall Law, daghan sa mga pundok sa mga kabatan-onan og ilang mantalaan ang gisira og daghanan sa mga media establishments ang gikuhaan sa ilang mga lisensya, kini nagpasabot nga kadto lang mga pamantalaan nga ubos sa pagdumala sa gobyerno ang gitugutang magsabwag sa ilang mga balita sa tibuok nasud.

Karon, ang mga pamantalaan ug sibyaanan sa nasud nag-atubang og mga trahedya og grabe nga pagpanglapas sa katungod. Wala nila gihuna-huna ang mga kalisud nga gidangatan niini, ang mga manunulat karon wala nay gikahadlokan og andam nga ipadangat ang tanan labaw na ang mga broadcast journalists.  Sa usa ka survey nga gihimo sa International Press Assoc., ang Pilipinas nag-una sa napulo ka mga nasud diin ang mga manunulat ug mga magsisibya nagpuyo sa kakuyaw.

Sa atong nakita nga mga balita sa tibi, radio ug newspapers,  nabati ang kahadlok sa pagbalita dinhi sa atong nasud dili lamang tungod sa mga restraining orders nga gi implementar sa gobyerno kundili tungod kay hilabihan na ang ilang paglantaw sa sobrang kagawasan mao nga kini mirisulta og irisponsable nga pagbalita ug kulang sa pakisusi sa mga ibalita. Sa niaging mga tuig lamang, adunay disesyete ka kaso nga gipasaka ni First Gentlemen Mike Arroyo batok sa mga mga manunulat sama sa libel cases.

(b)    Representation to the Spanish Cortes. “The real objection to the Filipino delegates, is that they smell like igorots, which so disturbed in open Senate.”

Kon tan-awon nato ang atong mga artista karon, daghan kanila ang ganahan modagan alang sa gahom sa gobyerno. Maingon nga murag ang pagpili nato sa atong mga pangulo binasi ra sa ilang hitsura og sa ilang pagka-ilado. Ang nahitabo sa atong sistema karon maingon og pareha sa kaniadto. Giingon ni Rizal nga ang Cortes kay “assemblages of Adonises and Antoniuses…”- mga gwapo nga lalaki. Bisan karon, mohatag kita sa atong pagsalig sa mga tawo nga maayo og dagway kaysa ilang giladlad nga mga plataporma. Ang mga panlantaw ni Rizal kaniadto kay Makita gihapon sa tong sistema karon.

Gusto ni Rizal nga motan-aw kita dili lamang sa makita sa maayong dagway apan ang kaayohan sa matag usa kanato ug nga kita adunay kaugmaon.

A century after: 1992—a failed Press Council

Matud pa ni Alice Colet Villaloid (2005)  sa iyang gisulat nga  ang pamantalaan sa Pilipinas ingon niini:

“in the early months of the return of press freedom from March 1986-1992, all the national dailies and some of the regional weeklies had appointed ombudsmen. They composed the Press Council of the PPI or the Philippine Press Institute and held meetings at PPI headquarters.

“Acutely conscious of the deep fraternal spirit among Filipino newspaper people, the Press Council rejected public censure as a sanction against offenders and decided to rely on publisher—owners to impose the sanctions.

‘Newspapers mirror society and Philippine society has been corrupt,’ lamented the prestigious Raul Locsin of the Business World (at that time).

“It became clear to us in the PPI of the 1990s that the mission of the Philippine Press, historically to be free and responsible, had become distorted into a mission to survive as a business and avoid the depths of poverty.”

Ang atong kagahapon nag-ingon kanato nga wala gayud kitay kahigayonan nga makalingkod sa atong panggamhanan- apan karon nanaghan ang mga pulitkikanhong dinastiya.

Ang Pilipinas human sa diktadorang Marcos nahimong usa ka lisud og gubot nga katilingban alang kanato. Kini nahimong panahon sa mga grabeng kalamidad, pagpawagtang sa mga Amerikanhong basi militar og kagubot sa pulitika.

Human sa dekada pagkahuman sa diktadorang Marcos ang pagka-ulipon sa Amerika, usa ka permanenteng sistema nga nitumaw isip hulip sa Martial Law og sa diktadora.

Bisan human sa diktador, ang mga Pilipino gihatagan og dili makiangayong katungod diha sa panggamhanan. Kadto lamang mga pamilya nga dugay na sa pulitika ang nagpuli-puli sa paglingkod sa kagamhanan (Kerkvliet, Benedict and Mojares, Resil B., 1991. From Marcos to Aquino:  Local Perspectives on Political Transition in the Philippines, Quezon City: Ateneo de Manila Universty Press.)

Sa pagtuon nga gihimo ni Sheila Cornel nga gipasibot sa Philippine Center for Investigative Journalism (PCIJ), nga nag-ulohan og:  “How Representative Is Congress?”- The Rulemakers: How the Wealthy and Well-born dominate congress” nakita nga sa ika-18 ka tuig pagkahuman sa pagdagsa sa diktadorang Marcos, ang Kongreso wala mamahimong usa ka institusyon tinud-anay ang representasyon. Ang atong tigpamalaod karon nahimong mas adunahan ikumpara sa mga niagi. Bisan pa sa kamatuoran nga nagpabilin ang kalisud sa nasud sukad sa tuig 1896 diha sa 30 ngadto sa 40 porsyento sa kinatibuk-ang katawhan ang mga magbabalaod nagpaburot sa pagka adunahan lamang.

Sa tuig 1992, ang average net worth sa usa ka tigpamalaod nikabat og mga P8 milliones. Dugang pa niini, kasagaran kanila nagagikan sa mga pamilya nga naa na sa pulitika.  Nagpasabot nga aduna na sa ilang mga kaliwatan ang naghupot og katungdanan sa pangkamhanan. Sa Balay Tigpamalaod, duha sa matag tulo ka kongresista miyembro sa usa ka political clan. Kadaghanan kanila anaa sa ikaduha o ikatulo nga henerasyon sa mga pulitiko sa ilang mga apuhan.

Ang kasagarang representante o senador lahi ra sa usa ka kasarangang Pilipino. Ang mga tigpamalaud usab kasagaran mga kalalakin-an, anaa na sa tunga-tunga nga edad, nakahuman sa kolehiyo ug kasagaran nakahuman sa pagka-abogado. Naghupot siya og katungdanan sa local nga panggamahanan o kundili man adunay kaliwat nga kaniadto miyembro sa Kongreso. Aduna siyay mga negosyo o kaha anaay daghang matang sa panginabuhian.

Kini tanan nagpakita sa  kulturang dili makiangayong pamaagi sa pagkuha og pwesto sa atong panggamhanan nga nakopy nato sa impluwensya sa mga Katsila.

Part IV. Kundili man, mamahimo kitang ginsakpan sa lain nga nasud.

Kini natinuod sa niadtong 1898 pinaagi sa usa ka pagpakaaron-ingnon nga away tali sa Espanya og Amerika, ang pilipinas nahimong kolonya sa Amerika, hangtud nga naabot ang mga Hapon. Kung atong balikon pagtan-aw ang kagahapon, Thailand, nagpabiling usa ka nasud sa Habagatang Sidlakan sa Asya nga wala mahiubos sa pagdumala sa Kasadpan. Ang ekonomiya sa Thailand niusbong sa milabay nga panahon og nahimong usa ka progresibo nga nasud.

Bisan pa sa kamatuorang nasakop na ang Pilipinas sa nagkalain-laing nasud nga adunay nagkadaiyang kultura, kita nahimo gihapon nga ulipon sa mga Amerikano.

Sa kataas sa panahon, ang epekto sa pagdumala sa Estados Unidos sa Pilipinas mao nga himuon kitang supplier sa mga kinahanglanong materyales og tigpalit sa ilang mga produkto diin kita ra usab ang tinubdan sa hilaw nga mga materyales. Matud sa opisyal nga website sa US Government , “politically US governance of the Philippines was a divisive issue among Americans, and the degree of US control varied with the party in power and the US perception of its own security and economic interests in the Pacific.”

Sa tnuod dili kita kolonya sa usa ra ka nasud lamang, apan sa daghan. Niadtong giablihan ang libre nga merkado, ang atong gobyerno nidawat sa mga langyaw aron mamahimong magnegosyo diri sa ato nga nakapahimo sa kadaghanan kanato nga mga kabus nga mamumuo. Maingon nga nahimo pud unta kitang progresibong nasud niadtong panahon nga gidala sa mga Amerikano ang mga bag-ong teknolohiya nga maoy nakapaabante sa ilang industriya. Apan gihimo lamang kitang konsumidor sa produktong Amerikano.  Ug ang pilipinas nagsunod-sunod lamang sa sistemang Amerikanhon: gikan sa pamulitika, edukasyon, militarisasyon, ug pamaagi sa pagpakabuhi.

Ang mga ideya ni Rizal natinuod, ug nahimo gayud kitang sakop sa pamaagi nga dili dayag ubos sa Amerika. Makita kini sa mga call centers, fast food chains (McDonalds), restaurants u gang paagi sa pagkinabuhi (lifestyle)…Niadtong june 1990, gipapahawa sa Peace Corps ang 261 ka volunteers gikan sa Pilipinas sa dihang adunay  communist threats batok kanila. Niadtong Setyembre 1990, giingon ni Aquino nga panahon na nga planohan ang pagwagtang sa mga US forces dinhi sa Pilipinas. Bisan pa man gihatag na sa US ang Subic Naval Base niadtong 30 Sept 1992, nahimo gihapon kitang ubos kanila.

Ang nahitabo karon salamin usab sa mga panglantaw ni Rizal nga nahitabo kaniadto pa. Kon magpadayon pa kini, ato gayud nga mapamatud-an sa gihapon ang mga punto ni Rizal. Busa ang hagit karon sa bag-ong henerasyon ang pagbuhat og kausaban.

Translated by:
Sherilyn Abing
Joy Eva Bohol

Minor Editing by:
Joy Eva Bohol